के हो इजरायल–इरान विवादको जड ?

काठमाडौं । इरान र इजरायल करिब तीन सातादेखि विवादमा छन् । यसपटकको यो विवाद सिरिया घटनाबाट सुरु भएको देखिन्छ । गत १ अप्रिलमा जब सिरियामा रहेको इरानी दूतावासमा हवाइ हमला भयो, जसकारण इरानी क्रान्तिकारी सुरक्षा फौजका वरिष्ठ कमाण्डरसहित ११ जनाले ज्यान गुमाए ।

उनीहरु सबै दमास्कस दूतावास परिसरमा भएको बैठकमा सहभागी थिए । इरानले सो आक्रमण इजरायलले गराएको आरोप लगाएको छ, तर इजरायलले त्यसको कुनै जिम्मेवारी लिएको छैन । सो हमलापछि इरानका सर्वोच्च नेता अयातोल्लाह अली खामेनीले इजरायलले आफ्नोे कारबाहीको सजाय भोग्नुपर्ने बताएका छन् ।

चेतावनीपछि इरानले अप्रिल १३ शनिबार राति इजरायलमा ३३० वटा मिसाइल प्रहार गरेको थियो । यस अवधिमा ड्रोन आक्रमण पनि भए । अब इजरायलले पनि इरानविरुद्ध बदला लिने चेतावनी दिएको छ । इरान र इजरायलको यही क्रिया प्रतिक्रियाका कारण तनाव बढ्दो छ । दुवै देशले यो विवादलाई छिट्टै समाधान गर्नेतर्फ ध्यान दिएको देखिदैन । बरू प्रतिसोध राखेर द्धन्द्ध बढाउँदै लगेका छन् । त्यसो त अहिले आमनेसामने हुने संकेत गरेका यी देश कुनैबेलाका असल मित्र हुन् ।

सन् १९४८ मा इरानले विश्वको नक्सामा नयाँ राष्ट्रको रुपमा एक देशलाई मान्यता दिएको थियो । त्यही देश हो इजरायल । अरब राष्ट्रहरु मध्येबाट अस्तित्वमा आएको यो देशलाई अधिकांश मुस्लिम बाहुल्य राष्ट्रहरुले वास्ता गरेनन् । तर इरान एक त्यस्तो अपवाह हो, जसले इजरायललाई पहिचान ग¥यो ।

त्यतिबेला इरानमा पहलवी वंशको शासन थियो । यो वंशले आधा शताब्दी भन्दा बढी शासन ग¥यो । पहलवी वंश अमेरिकाको समर्थक थियो भने इजरायलले अमेरिकालाई समर्थन ग¥यो । जसको समर्थनमा आज इरान उभिएको प्यालेस्टाइनले त्यसबेला इरानको कारवाहीलाई विपत्तिको संज्ञा दिएको थियो ।

प्यालेस्टाइनले पनि यसलाई प्रकोपको मौन अन्तर्राष्ट्रिय अनुमोदनको रूपमा हे¥यो । इजरायलको गठनका कारण सात लाखभन्दा बढी प्यालेस्टाइनलाई आफ्नोे भूमिबाट बेदखल गरिएको बताइएको छ । इजरायल–इरान सम्बन्ध सुदृढ शीतयुद्धको त्यो अवधिमा इरानी शासनलाई अमेरिकाको समर्थन थियो । योसँगै इजरायललाई अमेरिका र युरोपको पनि समर्थन थियो । इरानमा पनि ठूलो संख्यामा यहूदीहरू बस्दै आएका थिए । आज पनि, इजरायल पछि, पश्चिमी एशियामा सबैभन्दा धेरै यहूदीहरू इरानमा बस्छन् । सन् १९५६ मा इरानमा गरिएको जनगणना अनुसार त्यतिबेला इरानमा करिब ६५ हजार यहूदीहरू बसोबास गरिरहेका थिए ।

राष्ट्र बनेपछि इजरायलले अन्य देशसँग पनि सम्बन्ध स्थापना गर्ने प्रयास सुरु ग¥यो । इजरायलले इरानको राजधानी तेहरानमा दूतावास स्थापना ग¥यो भने दुवै देशले एकअर्काका लागि राजदूत नियुक्त गर्दै आएका छन् । व्यापार सम्बन्ध पनि बढ्यो र इरान चाँडै इजरायलको लागि तेल आपूर्तिको प्रमुख स्रोत बन्यो । दुवैले सन् १९६८ मा इरानको तेल इजरायल र त्यसपछि युरोप पठाउने उद्देश्यले पाइपलाइन सुरु गरेका थिए ।

तर त्यो सम्बन्ध सधैँ निरन्तर भने रहेन । सन् १९७९ मा इस्लामिक क्रान्तिका कारण सम्बन्धमा चिसोपनको सुरुवात भयो । इरानमा सत्तामा रहेका शाह मोहम्मद रेजा पहलवी देश छोडेर भाग्न बाध्य भए । उही समयमा, वर्षौको लागि देशबाट निष्कासित अयातोल्लाह रुहोल्लाह खोमेनी देश फर्किए र इरानको सत्ता हातमा लिए ।

इरानमा भएको इस्लामिक क्रान्तिपछि दुई देशबीचको सम्बन्धमा तिक्तता आउन थाल्यो । यस क्रान्ति पछि, इरान, जसलाई कुनै समय पर्सिया भनिन्थ्यो, पर्शियनहरूको देश, इस्लामिक गणतन्त्रमा परिणत भयो । त्यसबेला इरानका नयाँ सर्वोच्च नेता खोमेनीले विश्व शक्तिहरूलाई ‘अहंकारी’ भन्दै उनीहरूविरुद्ध खलिफाको नीति अपनाएका थिए । उनले आफ्नोे स्वार्थ पूरा गर्न प्यालेस्टिनी लगायत अन्यलाई दमन गर्ने विश्व शक्तिका क्षेत्रीय सहयोगीहरू विरुद्ध खडा हुने घोषणा गरे ।

सद्दामको फौजले इरानमाथि आक्रमण पनि ग¥यो । इस्लामिक क्रान्तिपछि, एक शिया उलेमा सत्तामा आए । छिमेकी राष्ट्र इराकमा सुन्नी तानाशाह सद्दाम हुसेनको शासन थियो । अस्थिरताको अवधिबाट गुज्रिरहेको इरानमा सन् १९८० सेप्टेम्बरमा अचानक सद्दामको सेनाले आक्रमण गरेको थियो । इराकलाई अमेरिकाको समर्थन थियो । त्यही बेला इजरायलले इरानलाई समर्थन गरेको थियो । सद्दामलाई अमेरिकाबाट सहयोग मिलिरहेको थियो । सद्दामले केही दिनभित्रै इरानमाथि विजय हासिल गर्ने आशा राखेका थिए तर त्यसो हुन सकेन । इरानका सर्वोच्च नेता खोमेनीले सद्दामलाई इस्लामिक क्रान्तिको बाधकको रूपमा हेरे । उनको सेना दृढ उभियो र इराकी नेतालाई पराजित गर्ने प्रयासमा युद्ध जारी राख्यो ।

धेरै वर्षसम्म चलेको यो युद्ध कुनै नतिजामा पुग्न सकेन । न सद्दामले खोमेनीलाई सत्ताबाट हटाउन सकेन न खोमेनीले सद्दामलाई सत्ताबाट हटाउन सके। यो युद्धको अर्को रोचक पक्ष पनि थियो । सद्दामलाई सहयोग गर्ने अमेरिकाले पनि गोप्य रूपमा खोमेनीको सेनालाई हतियार उपलब्ध गराउँदै आएको धेरै रिपोर्टले देखाएको छ । आठ वर्षको युद्धको अन्त्यसँगै पश्चिम एसियाको समीकरण फेरिएको थियो ।

यो युद्धको केही वर्षपछि सद्दाम अमेरिकाको निशाना बने, सन् १९९० मा कुवेत कब्जा गर्दा । इरानी शासकले अमेरिकालाई ‘महान शैतान’ भनेका छन् भने अर्कोेतर्फ इरान र इजरायलबीचको सम्बन्ध पनि तिक्त बन्दै गएको छ । दुईबीच प्रोक्सी युद्ध सुरु भएको छ । इरानी शासनले अमेरिकालाई ‘महान शैतान’ र इजरायललाई ‘सानो शैतान’ भनेको थियो । इरानले इजरायलसँग सबै सम्बन्ध तोड्यो । नागरिकहरूले अब यात्रा गर्न सक्दैनन् र उडान सेवाहरू रद्द गरियो र तेहरानमा इजरायली दूतावासलाई प्यालेस्टिनी दूतावासमा परिणत गरियो ।

इरान र इजरायल बिचको कटुता सन् १९८२ को हो। इजरायलले सिरिया, इराक, लेबनान र यमनमा राजनीतिक र सशस्त्र समूह बनाएर आर्थिक सहयोग गरेको आरोप लागेपछि दुई देशबीचको सम्बन्ध थप बिग्रियो । त्यसबेलादेखि इरानभर प्यालेस्टिनीहरूको समर्थनमा ठूला ¥यालीह आयोजना गरिएको थियो। वास्तवमा, जेरुसेलमलाई अरबी भाषामा अल कुद्स भनिन्छ ।

इरानले लेबनान, सिरिया, इराक र यमनलगायत क्षेत्रका धेरै देशहरूमा प्रोक्सी नेटवर्कहरूलाई समर्थन गरेको आरोप लगाइएको छ । यो समूहलाई प्रतिरोधको अक्ष भनेर चिनिन्छ, जसले प्यालेस्टाइनी कारणलाई समर्थन गर्दछ र इजरायललाई प्रमुख शत्रुको रूपमा पनि लिन्छ ।

यी सशस्त्र समूहहरूले इजरायल र अमेरिकी सेनालाई पनि निशाना बनाएका छन् । यी मध्ये प्रमुख लेबनानमा हिजबुल्लाह हो, जुन दक्षिणी लेबनानमा इजरायली कब्जा विरुद्ध लड्न १९८२ मा गठन भएको थियो। यो प्रोक्सी युद्ध विगत केही वर्षदेखि चलिरहेको छ ।

पछिल्लो समय विकसित घटनाक्रमका विषयमा कुरा गर्दा यो हमास र इजरायलबीच युद्धको बीचबाट सुरु भएको हो । हिजबुल्लाह पनि यस युद्धमा संलग्न छ । उसले उत्तरी इजरायलमा लगातार रकेट आक्रमण गरिरहेको छ । इरानले हुथी विद्रोहीलाई सहयोग गरेको आरोप पनि लगाइएको छ । यो संगठनले इजरायलमा पनि लगातार आक्रमण गरिरहेको छ ।
इजरायल र इरानबीचको पछिल्लो विवाद अप्रिल १ मा सुरु भएको थियो । यसै दिन सिरियामा रहेको इरानी दूतावासमा हमला भएको थियो । सिरियाको राजधानी दमास्कसमा रहेको इरानी वाणिज्य दूतावासमा भएको आक्रमणमा कम्तीमा ११ जनाको मृत्यु भएको छ ।

मारिनेमा इरानी रिभोलुसनरी गाड्र्स कोर (आईआरजीसी) को अल कुद्स फोर्सका एक वरिष्ठ कमाण्डर पनि थिए । आक्रमणको समयमा उनीहरु सबै दमास्कस दूतावास परिसरमा एक बैठकमा सहभागी थिए । आक्रमणको जिम्मेवारी इजरायलले लिएको छैन भने उसलाई आक्रमणको आरोप मात्रै लगाइएको छ । इरानले यस हमलाको बदला लिने कुरा गरेको छ । आक्रमणपछि १३ अप्रिलको राति इरानले इजरायलमाथि मिसाइल र ड्रोन आक्रमण गरेको थियो ।

यो अवधिमा इजरायलमा तीन सयभन्दा बढी मिसाइलहरू प्रहार गरिएको दाबी गरिएको थियो । तर, अमेरिकाले लगभग सबै हमला असफल भएको दाबी गरेको छ । अर्कोतर्फ इजरायलले पनि यस हमलाको जवाफ दिने धम्की दिएको छ । यस्तो अवस्थामा यो तनाव कहिलेसम्म रहन्छ भन्ने अनुमान मात्र गर्न सकिन्छ ।