होलिका दहन र होली पर्वको सांस्कृतिक महत्त्व

काठमाडौं । नेपालको सांस्कृतिक र धार्मिक परिप्रेक्ष्यमा होलिका दहन र होली पर्वको अत्यन्त महत्वपूर्ण स्थान छ। बलराम पन्तका अनुसार, यो पर्व केवल रङ र मनोरञ्जनको पर्व मात्र नभई यसमा गहिरो सांस्कृतिक र धार्मिक महत्त्व पनि छ । होलिका दहनको किवदन्ती अनुसार, भगवान विष्णुका भक्त प्रहलादको संरक्षण र होलिका नामक राक्षसीको विनाशसँग सम्बन्धित यो पर्व, बुराईको पराजय र सत्यको विजयको प्रतीक बनिसकेको छ ।

धार्मिक र सांस्कृतिक अर्थ

होलिका दहन बसन्त ऋतुको आगमन र नयाँ जीवनको प्रतीक मानिन्छ। बलराम पन्तका अनुसार, ‘होलिका दहनको पर्वले हामीलाई धर्म र सत्यको पक्षमा उभिन प्रेरित गर्छ ।’ यो दिन विशेष गरी नयाँ ऋतुको आगमनको साथमा रचनात्मकता र नयापनको प्रतीकको रूपमा मनाइन्छ । होली पर्वले समाजमा प्रेम, भाईचारा र आपसी समझदारीलाई प्रगाढ बनाउने प्रयास पनि गर्छ, जसका लागि रङहरूको खेल एक महत्वपूर्ण तत्व हो ।

ज्योतिषीय दृष्टिकोण र परम्परा

होलिका दहनको समय विशेष रूपले धार्मिक र ज्योतिषीय दृष्टिकोणमा ध्यान दिएर चयन गर्नुपर्ने मान्यता छ । पञ्चक, भद्र, र त्रिपुष्कर योग जस्ता समयहरूमा होलिका दहन नगर्न भनिन्छ, किनकि यी समयहरूमा दहनले पिड़ा र कष्ट ल्याउन सक्ने विश्वास गरिएको छ । होलिका दहनको समय र स्थान चयन गर्दा यसका ज्योतिषीय विधिहरूको पालना गर्नाले मानिसलाई सही मार्गमा प्रोत्साहित गर्न सक्ने पन्त बताउॅंछन् ।

होलिका दहन र क्षेत्रीय भिन्नताहरू

नेपालका विभिन्न भेगहरूमा होली पर्वको समय र तरीका फरक हुन्छ। विशेष गरी पहाडी र तराई क्षेत्रको सूर्योदयको समय फरक हुँदा, होलिका दहनको समय पनि फरक पर्न सक्छ। काठमाडौँ र पश्चिम महाकालीको सूर्योदय बीच २२र२३ मिनेटको फरक रहेकोले, पर्वको समयको अन्तर पहाड र तराईमा देखिन्छ ।

समाजमा विकृतिहरू र नियन्त्रण आवश्यकतामा बलराम पन्तको विचार

पछिल्लो समयमा, होली पर्वको नाममा केही विकृतिहरू पनि फैलिएका छन्। संस्कृतविदहरूले भन्नु भएको छ कि, रङको प्रयोग बिना विचार गरि, अरुको मनस्थिति र इच्छा नबुझी रङ लगाउने, तथा मादक पदार्थहरूको सेवन गरी अनैतिक क्रियाकलाप गर्ने प्रवृत्तिहरू देखिएका छन्। बलराम पन्तका अनुसार, यी विकृतिहरूलाई नियन्त्रण गर्नका लागि सरकारले कडा कदम चाल्न आवश्यक छ ।

संस्कृतीविद्द्को दृष्टिकोणमा होली संस्कृतीविद्द जस्तै धर्मेन्द्र प्रेमर्षि, होली पर्वलाई प्रेम र भाईचारा बाँड्ने अवसरको रूपमा देख्छन्। उनीहरूले भने, ‘होलीको पर्वले प्रेम र सौहार्दको पर्वको रूपमा रमाइलो गर्नुपर्छ, न कि विकृतिहरूको रूपमा, जसले दुर्घटनामा परिणत हुन सक्छ।’ उनी थप्छन् कि, यस पर्वका परम्परागत लय र सन्देशहरूमा जीवनको छटपटी र असल कर्मको कुरा गर्नुपर्ने हुन्छ।

नयाँ परम्पराहरू र विकृतिहरूको चेतावनी

आजकल, होली पर्वका परम्परागत रङ खेल्ने, सँगै मिठो खाने र टिका राख्ने चलनमा केही विकृतिहरू समावेश भएका छन्। संस्कृतविदहरूले यस्तो परम्परालाई ध्यान दिएर पुनः ताजगी र प्रेमको अभिव्यक्ति बनाउन आग्रह गरेका छन्। यस पर्वको सही ढंगले पालन गर्दा मात्र यसको साँचो सांस्कृतिक र धार्मिक अर्थलाई जोगाउन सकिन्छ।

होली पर्वको धार्मिक सन्देश

होली पर्व हिन्दू धर्ममा राक्षसी प्रवृत्ति विरुद्ध मानवताको विजयको प्रतीक हो। यसको धार्मिक कथा अनुसार, हिरण्यकश्यपुको अत्याचार र प्रल्हादको भक्ति भगवान विष्णुको कृपाले समाप्त भयो, जसले बुराईको प्रतीक होलिका दहनको महत्त्वलाई पुष्टि गर्छ। बलराम पन्त भन्छन्, ‘होलिका दहनको माध्यमबाट हामीलाई बुराईलाई समाप्त गरेर अच्छाइको विजयको महत्त्व बुझ्न सकिन्छ।’

यसरी, होली पर्वले समाजमा प्रेम, भाईचारा र धार्मिकता फैलाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। संस्कृत विदहरू र बलराम पन्त जस्ता विद्वानहरूले यस पर्वको सांस्कृतिक र धार्मिक महत्त्वलाई अझ स्पष्ट गरेका छन् । उनीहरूको अनुसार, होली केवल रङहरूको खेल मात्र होइन, समाजमा एकता र समृद्धिको सन्देश फैलाउने अवसर हो ।