काठमाडौं । .नेपालमा हरेक वर्ष जुन १२ मा मनाइने विश्व बालश्रम विरुद्ध दिवसको सन्दर्भमा बालश्रम अन्त्यका लागि शिक्षाको महत्त्वपूर्ण भूमिकामाथि पुनः जोड दिइएको छ।
अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठन (ILO) का नेपालस्थित राष्ट्रिय परियोजना संयोजक नारायण प्रसाद भट्टराईका अनुसार, बालश्रममुक्त समाज निर्माणका लागि शिक्षालाई प्राथमिकता दिनु जरुरी छ, विशेषगरी गरिब तथा विपन्न परिवारका बालबालिकालाई।
शिक्षा नदिई समाधान सम्भव छैन
भट्टराईका अनुसार बालबालिका श्रममा लाग्नुको मुख्य कारण गरिबी र दैविक विपत्ति हुन्। उनले भने, “गरिब, विपन्न परिवारका बालबालिकालाई बढी प्राथमिकता दिइयो भने बाल श्रमिकको संख्या घटाउन सकिन्छ।”
उनले थपे, “बालबालिका शिक्षाबाट टाढा हुँदा श्रममा तानिन्छन्। त्यसैले विद्यालयसम्म पहुँच र गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्नु अत्यावश्यक छ।”
सन् २०२८ सम्म सबै पालिकालाई बालश्रममुक्त बनाउने लक्ष्य
ILO को सहकार्यमा नेपाल सरकारले सन् २०२८ सम्म सबै पालिकालाई बालश्रममुक्त बनाउने लक्ष्य लिएको छ। अहिलेसम्म ९ वटा पालिकाले बालश्रममुक्त घोषणा गरिसकेका छन् भने १५० वटा पालिकामा यससम्बन्धी अभियान अगाडि बढाइएको छ।
भट्टराईले स्थानीय तह, मन्त्रालय र संघसंस्थासँग समन्वय गरी नीति निर्माणदेखि कार्यान्वयनसम्म सहकार्य भइरहेको जानकारी दिए।
कृषिमा सबैभन्दा बढी बालश्रम
२०१७ को तथ्यांकअनुसार, झण्डै ११ लाख बालबालिका श्रममा संलग्न थिए, जसमध्ये ८७ प्रतिशत कृषि क्षेत्रमा थिए।
त्यसपछि इट्टा भट्टा, गलैँचा उद्योग, निर्माण र साना उत्पादनमूलक क्षेत्रहरूमा बालश्रम अधिक देखिएको छ।
भट्टराईका अनुसार बालश्रम दुई प्रकारका हुन्छन् —
- सामान्य श्रम: काम गर्दै पढ्ने, घरायसी कामजस्ता कार्य
- निकृष्ट श्रम: अश्लील सामग्री उत्पादन, जोखिमपूर्ण काम, अवैध व्यापार आदिमा संलग्नता
तथ्यांक सुधार हुँदै
ILO का अनुसार पछिल्ला वर्षहरूमा बालश्रमिकको संख्या क्रमशः घटिरहेको छ। यद्यपि नयाँ तथ्यांक दुई वर्षपछि मात्र सार्वजनिक हुने बताइएको छ।
भट्टराईको भनाइमा, “योजना र कार्यान्वयन प्रभावकारी भएमा बालश्रम अन्त्य सम्भव छ। अहिले नै केही पालिकाले घोषण गरिसकेका छन्, जसलाई सकारात्मक संकेतका रूपमा लिन सकिन्छ।”
श्रमको परिभाषा र बालश्रमको असर
श्रम भनेको शारीरिक वा मानसिक तवरले गरिने कुनै पनि कार्य हो। तर जब बालबालिकाले उमेरअनुसार नगर्नुपर्ने काममा संलग्न गरिन्छन्, जसले उनीहरूको शिक्षा, स्वास्थ्य वा विकासमा प्रतिकूल असर गर्छ, त्यसलाई बालश्रम भनिन्छ।
यसले विद्यालय जान अवरोध पुर्याउँछ, शारीरिक, मानसिक र सामाजिक स्वास्थ्यमा असर पार्छ र बालबालिकालाई असुरक्षित वातावरणमा पुर्याउँछ।
निष्कर्ष
बालश्रम अन्त्यको मूल चाबी शिक्षा हो, र यसका लागि आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक सबै तहमा दीर्घकालीन योजनाबद्धता आवश्यक रहेको भट्टराईको भनाइ छ।
नेपाल सरकारले स्थानीय सरकारहरूसँगको सहकार्यमा बालश्रममुक्त समाजतर्फको यात्रा थालिसकेको छ — जसले हरेक बालबालिकालाई बाल्यकाल रमाइलो बनाउने दिशातर्फ उन्मुख गरिरहेको छ।
प्रतिक्रिया